Als kinderen werden we voortdurend aangeraakt, ook als we dat niet wilden. Ouders namen je ongevraagd bij de hand, zette je op schoot, of gaven je een aai over je bol. Als kind had je niet altijd veel in te brengen. “Ach, geef je tante eens een kus.“, “Geef eens netjes een handje aan die mijnheer.” Dit herken je vast wel.
Zo leren we dat het schijnbaar oké is, als mensen tegen je zin aan je zitten. Het verplichte handjes schudden of de drie kussen bij een begroeting, of de ongemakkelijke nieuwjaarswensen van die ene collega. Om de ander niet te kwetsen of om ongemak te vermijden, gaan we daar in mee. We raken aan en laten ons aanraken zonder dat we daarmee werkelijk instemmen. Zo ontstaat er een kloof tussen aanraking die we toestaan, en aanraking die we echt willen. Ook binnen seksuele relaties zie je deze kloof terugkomen. Juist hier is het zo belangrijk om overeenstemming te hebben, over wat wel of niet gewenst is door beide partners.
The Wheel of Consent
Dr. Betty Martin heeft een model ontwikkeld: ‘The Wheel of Consent’ (in het Nederlands De Cirkel van Overeenkomst) wat inzoomt op consent, wat zoveel betekent als instemmen, afstemmen of overeenstemming. Zij stelt dat er te allen tijde een wederzijdse en voortdurende overeenstemming moet zijn over wat er gebeurt binnen de (seksuele) relatie en in het contact. Met name wanneer het gaat over aanraking. Hierbij moeten beide partners even enthousiast en betrokken zijn. Het hebben van overeenstemming, consent, gaat dus verder dan toestemming of een uitgesproken ‘Ja’.
Is er geen consent, geen overeenstemming, stop dan!
De signalen die aangeven dat er geen overeenstemming (meer) is, zijn overigens niet altijd even gemakkelijk waar te nemen. Zeker niet in wanneer de opwinding toeneemt. Er wordt niet altijd ‘Nee’ gezegd of ‘Stop’. Signalen die aangeven dat er geen overeenstemming is, kunnen bijvoorbeeld zijn: het stoppen van (mee) bewegen, bevriezen, geen waarneembare fysiek signalen (meer) van opwinding, wegkijken of oogcontact vermijden, een lege blik, een ademhaling die stokt of verandert, geen geluid meer maken, of subtieler wanneer je zelf het gevoel hebt dat er iets niet meer ‘klopt’ of dat er iets veranderd is. Ook wanneer je zelf mega opgewonden bent, is het belangrijk oog te houden voor de ander. Om af en toe letterlijk te checken of de overeenstemming er nog is. Je zou bijvoorbeeld kunnen vragen wat je op dat moment voor de ander kan doen. Zeker wanneer je van te voren al besproken hebt, wat er binnen de overeenstemming valt, is het makkelijker om tijdens de vrijpartij te checken: ‘Ben je nog oké?’ ‘Wil je nog verder?’ ‘Hoe wil je dat ik je aanraak?’ of ’Wat zou jij willen doen?’ En een hele mooie zou zijn om vooraf al te vragen: ‘Hoe merk ik aan je, als ik onbedoeld over jouw grenzen ga?’
De grote vraag met betrekking tot overeenstemming is: Wie ‘doet’ en voor wie is het?
Wie profiteert van de handeling, de actie, de aanraking? Dit gaat verder dan de voor de hand liggende geven en nemen, of geven en ontvangen. Het gaat verder dan wie raakt er aan en wie wordt er aangeraakt. Degene die aanraakt kan bijvoorbeeld aanraken om de ander iets te geven (de ander ‘profiteert’ van de aanraking) óf aanraken voor zichzelf (de aanraker ‘profiteert’ van de aanraking). Diegene die aangeraakt wordt kan zich laten aanraken, zodat degene die aanraakt hiervan profiteert, of kan zelf het van de aanraking ‘profiteren’.
Overigens heeft profiteren vaak een negatieve connotatie, maar in deze context bedoel ik iets als ergens voordeel van genieten, of het cadeautje van aanraking krijgen.
Om aan te geven hoe nauw dit luistert, een voorbeeld:
Stel, je gaat naar een (professioneel) masseur voor een massage. De overeenstemming is dat de masseur, als aanraker, jou een massage geeft waar jij van profiteert, waar jij de voordelen van geniet. Het cadeautje is voor jou. Wanneer de masseur de massage geeft, omdat hij zélf profiteert van de aanraking (hij néémt als het ware iets van jou, waar jullie geen overeenstemming over hebben) kan dat ‘creepy’ voelen of op zijn minst ongemakkelijk.
Overeenstemming
De belangrijkste vraag is dus: Voor wie is het? Wie krijgt het cadeautje?
De vertaling naar het model van The Wheel of Consent, ziet er als volgt uit:
Zoals je ziet is de cirkel opgebouwd uit twee lijnen overeenkomstig de vraag: Wie doet (verticale lijn) en voor wie is het cadeautje (horizontale lijn)? Doordat de lijnen elkaar kruisen ontstaan er 4 kwadranten.
De cirkel kun je onderverdelen in een rechterhelft (wie krijgt het cadeau, oftewel wie profiteert) en een linkerhelft (wie geeft het cadeau, zodat de ander kan profiteren).
Je kunt ook de verdeling maken in een bovenkant (wie doet, neemt de actie) en een onderkant (op wie heeft het doen betrekking, op wie is de actie gericht).
De kwadranten die diagonaal tegenover elkaar staan, hebben betrekking op elkaar. Dienen (jij doet, de ander profiteert) hoort bij Accepteren (de ander doet, jij profiteert). Zowel de actie als het cadeautje lopen hierbij van het Dienen naar het Accepteren.
Nemen (jij doet, jij profiteert) hoort bij Toestaan (de ander doet, de ander profiteert). Hier loopt de actie van het Nemen naar het Toestaan, maar het cadeautje loopt van het Toestaan naar het Nemen.
In een gezonde relatie zijn alle kwadranten van de cirkel bereikbaar voor beide partners en met elkaar in balans. Het kan voorkomen dat iemand onbekend is met een bepaald kwadrant, omdat er wellicht nooit geleerd is om te Dienen, Accepteren, Toestaan of te Nemen. Het kan ook voorkomen dat partners in kwadranten terechtkomen, die niet bij elkaar passen.
Een voorbeeld
Stel je voor dat je partner jou een massage geeft. Jij gaat ervan uit dat hij /zij dit doet om jou te verwennen, om jou een plezier te doen (Dienen). Je gaat daar eens heerlijk voor zitten (of liggen). Jij zit dus in het kwadrant Accepteren. Stel nou dat je partner je masseert, omdat hij/zij zelf behoefte voelt om je aan te raken. Wellicht vanwege een verlangen naar goedkeuring, of omdat hij/zij hoopt dat er misschien wel een vrijpartij uit volgt. Hiermee geeft hij/zij zichzelf een cadeautje. Daarmee is de partner niet meer in het kwadrant Dienen maar in het Nemen beland. En dat verschil voel je, het is niet op elkaar afgestemd. Er is geen overeenstemming.
Nog een voorbeeld
Stel nou dat je het lastig vindt om de massage volledig te ontvangen, dat je het cadeautje wat de ander jou vanuit Dienen geeft, niet kunt aannemen. Of jij denkt hiermee de ander een plezier te doen. Dan beland je in het kwadrant Toestaan in plaats van Accepteren.
Er bestaat ook een schaduwzijde van de kwadranten: hiermee beland je buiten de Cirkel van Overeenkomst, er is dus geen consent of overeenstemming! Zo kan iemand Nemen zonder dat de ander Toestaat, of je kunt jezelf verliezen in het Dienen of Toestaan, zonder dat er een Accepteren of Nemen tegenover hoeft te staan. Hiermee ga je of over de grenzen van een ander, of over je eigen grenzen heen.
Samengevat: het heeft dus iets met intentie te maken, deze bepaalt in welk kwadrant je zit. Je kunt iets doen ten voordele van jezelf, of je kunt iets met je laten doen, ten voordele van jezelf. Maar je kunt ook iets doen ten voordele van een ander en je kunt iets met je laten doen ten voordele van een ander.
Herken jij de verschillende dynamieken? Praat je daar wel eens over? Ben je daar duidelijk in?
Een veelgehoord bezwaar tegen vooraf expliciet praten over consent is dat het ten koste zou gaan van de stemming of romantiek. Een ander gehoord bezwaar is dat het voor velen nog steeds lastig is om te praten over seks en consent. Dat maakt het lastiger om uit te vinden wat de ander nou precies lekker vindt. En de desinteresse in (of beter: totale maling aan) de gevoelens van een ander is nu precies de basis van seksueel geweld.
3-minute Game
Om het makkelijker te maken om over dit onderwerp in gesprek te gaan, kun je bijvoorbeeld met oefenen met de Cirkel of Overeenstemming, in de vorm van een spel. Deze noemt dr. Betty Martin The 3-minute Game.
Daarbij stel je elkaar beurtelings de volgende vragen:
1. Hoe wil je dat ik je aanraak?
2. Hoe wil je mij aanraken?
Voor uitleg van The 3-minute Game bekijk deze video:
Voor uitgebreide informatie over The Wheel of Consent kun je een kijkje nemen op de website van Dr. Betty Martin: https://bettymartin.org/videos/
Bekijk ook eens deze video: