Als kinderen werden we voortdurend aangeraakt, ook als we dat niet wilden. Ouders namen je ongevraagd bij de hand, zette je op schoot, of gaven je een aai over je bol. Als kind had je niet altijd veel in te brengen. “Ach, geef je tante eens een kus.“, “Geef eens netjes een handje aan die mijnheer.” Dit herken je vast wel.
Zo leren we dat het schijnbaar oké is, als mensen tegen je zin aan je zitten. Het verplichte handjes schudden of de drie kussen bij een begroeting, of de ongemakkelijke nieuwjaarswensen van die ene collega. Om de ander niet te kwetsen of om ongemak te vermijden, gaan we daar in mee. We raken aan en laten ons aanraken zonder dat we daarmee werkelijk instemmen. Zo ontstaat er een kloof tussen aanraking die we toestaan, en aanraking die we echt willen. Ook binnen seksuele relaties zie je deze kloof terugkomen. Juist hier is het zo belangrijk om overeenstemming te hebben, over wat wel of niet gewenst is door beide partners.
The Wheel of Consent
Dr. Betty Martin heeft een model ontwikkeld: ‘The Wheel of Consent’ (in het Nederlands De Cirkel van Overeenstemming) wat inzoomt op consent, wat zoveel betekent als instemmen, afstemmen of overeenkomst. Zij stelt dat er te allen tijde een wederzijdse en voortdurende overeenstemming moet zijn over wat er gebeurt binnen de (seksuele) relatie en in het contact. Met name wanneer het gaat over aanraking. Hierbij moeten beide partners even enthousiast en betrokken zijn. Het hebben van overeenstemming – consent – gaat dus verder dan toestemming of een uitgesproken ‘Ja’.
Is er geen consent, geen overeenstemming, stop dan!
De signalen die aangeven dat er geen overeenstemming (meer) is, zijn overigens niet altijd even gemakkelijk waar te nemen. Zeker niet in wanneer de opwinding toeneemt. Er wordt niet altijd ‘Nee’ gezegd of ‘Stop’. Signalen die aangeven dat er geen overeenstemming is, kunnen bijvoorbeeld zijn: het stoppen van (mee) bewegen, bevriezen, geen waarneembare fysiek signalen (meer) van opwinding, wegkijken of oogcontact vermijden, een lege blik, een ademhaling die stokt of verandert, geen geluid meer maken, of subtieler wanneer je zelf het gevoel hebt dat er iets niet meer ‘klopt’ of dat er iets veranderd is. Ook wanneer je zelf mega opgewonden bent, is het belangrijk oog te houden voor de ander. Om af en toe letterlijk te checken of de overeenstemming er nog is. Je zou bijvoorbeeld kunnen vragen wat je op dat moment voor de ander kan doen. Zeker wanneer je van te voren al besproken hebt, wat er binnen de overeenstemming valt, is het goed om tijdens de vrijpartij te checken: ‘Ben je nog oké?’ ‘Wil je nog verder?’ ‘Hoe wil je dat ik je aanraak?’ of ’Wat zou jij willen doen?’ Heel helpend zou kunnen zijn om vooraf al te vragen: ‘Hoe merk ik aan je, als ik onbedoeld over jouw grenzen ga?’
De grote vraag met betrekking tot overeenstemming is: Wie ‘doet’ en voor wie is het?
Wie profiteert van de handeling, de actie, de aanraking? Dit reikt verder dan het voor de hand liggende geven en nemen, of geven en ontvangen. Verder dan wie raakt er aan en wie wordt er aangeraakt. Degene die aanraakt kan bijvoorbeeld aanraken om de ander iets te geven (de ander ‘profiteert’ van de aanraking) óf aanraken voor zichzelf (de aanraker ‘profiteert’ van de aanraking). Diegene die aangeraakt wordt kan zich laten aanraken, zodat degene die aanraakt hiervan profiteert, of kan zelf het van de aanraking ‘profiteren’.
Overigens heeft profiteren vaak een negatieve connotatie, maar in deze context bedoel ik iets als ergens voordeel van genieten, of het cadeautje van aanraking krijgen.
Om aan te geven hoe nauw dit luistert, een voorbeeld:
Stel, je gaat naar een (professioneel) masseur voor een massage. De overeenstemming is dat de masseur, als aanraker, jou een massage geeft waar jij van profiteert, waar jij de voordelen van geniet. Het cadeautje is voor jou. Wanneer de masseur de massage geeft, omdat hij zélf profiteert van de aanraking (hij néémt als het ware iets van jou, waar jullie geen overeenstemming over hebben) kan dat ‘creepy’ voelen of op zijn minst ongemakkelijk.
Overeenstemming
De belangrijkste vraag is dus: Voor wie is het? Wie krijgt het cadeautje? De vertaling naar het model van The Wheel of Consent, ziet er als volgt uit:
Zoals je ziet is de cirkel opgebouwd uit twee lijnen overeenkomstig de vraag: Wie ‘doet‘ (verticale lijn) en voor wie is het cadeautje (horizontale lijn)? Doordat de lijnen elkaar kruisen ontstaan er vier kwadranten.
- De cirkel kun je onderverdelen in een rechterhelft (wie krijgt het cadeau, oftewel wie profiteert) en een linkerhelft (wie geeft het cadeau, zodat de ander kan profiteren).
- Je kunt ook de verdeling maken in een bovenkant (wie doet, neemt de actie) en een onderkant (op wie heeft het doen betrekking, op wie is de actie gericht).
- De kwadranten die diagonaal tegenover elkaar staan, hebben betrekking op elkaar. Dienen (jij doet, de ander profiteert) hoort bij Accepteren (de ander doet, jij profiteert). Zowel de actie als het cadeautje lopen hierbij van het Dienen naar het Accepteren.
- Nemen (jij doet, jij profiteert) hoort bij Toestaan (de ander doet, de ander profiteert). Hier loopt de actie van het Nemen naar het Toestaan, maar het cadeautje loopt van het Toestaan naar het Nemen.
In een gezonde relatie zijn alle kwadranten van de cirkel bereikbaar voor beide partners en met elkaar in balans. Het kan voorkomen dat iemand onbekend is met een bepaald kwadrant, omdat er wellicht nooit geleerd is om te Dienen, te Accepteren, Toe te staan of te Nemen. Het kan ook voorkomen dat partners in kwadranten terechtkomen, die niet bij elkaar passen.
Een voorbeeld
Stel je voor dat je partner jou een massage geeft. Jij gaat ervan uit dat hij /zij dit doet om jou te verwennen, om jou een plezier te doen (Dienen). Je gaat daar eens heerlijk voor zitten of liggen. Jij zit dus in het kwadrant Accepteren. Stel nou dat je partner je masseert, omdat hij/zij zelf behoefte voelt om je aan te raken. Wellicht vanwege een verlangen naar goedkeuring, of omdat hij/zij hoopt dat er misschien wel een vrijpartij uit volgt. Hiermee geeft hij/zij zichzelf een cadeautje. Daarmee is de partner niet meer in het kwadrant Dienen maar in het Nemen beland. En dat verschil voel je, het is niet op elkaar afgestemd. Er is geen overeenstemming.
Nog een voorbeeld:
Stel nou dat je het lastig vindt om de massage volledig te ontvangen, dat je het cadeautje wat de ander jou vanuit Dienen geeft, niet kunt aannemen. Of jij denkt hiermee de ander een plezier te doen. Dan beland je in het kwadrant Toestaan in plaats van Accepteren.
Buiten de cirkel
Er bestaat ook een schaduwzijde van de kwadranten: hiermee beland je buiten de Cirkel van Overeenkomst, er is dus geen consent of overeenstemming! Zo kan iemand Nemen zonder dat de ander Toestaat, of je kunt jezelf verliezen in het Dienen of Toestaan, zonder dat er een Accepteren of Nemen tegenover hoeft te staan. Hiermee ga je of over de grenzen van een ander, of over je eigen grenzen heen.
Samengevat: het heeft dus alles met intentie te maken, deze bepaalt in welk kwadrant je zit. Je kunt iets doen ten voordele van jezelf, of je kunt iets met je laten doen, ten voordele van jezelf. Maar je kunt ook iets doen ten voordele van een ander en je kunt iets met je laten doen ten voordele van een ander.
Herken jij de verschillende dynamieken? Praat je erover? Ben je daar duidelijk in?
Een veelgehoord bezwaar tegen vooraf expliciet praten over consent is dat het ten koste zou gaan van de stemming of romantiek. Een ander gehoord bezwaar is dat het voor velen nog steeds lastig is om te praten over seks en consent. Dat maakt het lastiger om uit te vinden wat de ander nou precies wel of niet fijn vindt.
Desinteresse in (of beter: totale maling aan) de gevoelens van een ander is nu precies de basis van seksueel geweld. Gelukkig komt dit niet zoveel voor. Ik vermoed dat bij seksueel grensoverschrijdend gedrag, het niet bewust zijn van gevoelens van de ander of jezelf een grotere rol. Onderliggende gevoelens van tekortkomingen, frustraties, trauma en niet geleerd hebben hoe daar mee om te gaan, spelen vaker een rol.
Een oefening
Een mooie werkvorm om hiermee te oefenen is de 3 Minute Game. Dit kun je niet alleen met je partner oefenen, maar ook bijvoorbeeld op een speelse manier met je kinderen. Een mooie manier om kinderen al vroeg bewust te maken met de principes van consent. Voelen wat hun eigen wensen en verlangens zijn, en daar over te communiceren maakt ze weerbaarder voor grensoverschrijdend gedrag.
De oefening gaat niet specifiek over seksuele aanrakingen (hoewel dat wel zou kunnen), maar meer over aanraking in contact, nabijheid, intimiteit. Zowel in de relatie met de ander – je oefenpartner – maar zeker ook in de relatie met jezelf.
Naast de theorie van consent, kun je deze oefening ook inzetten om te oefenen in het voelen van je eigen verlangens, behoeften, wensen en grenzen én om dit in het contact te brengen en jezelf uit te spreken. Het kan een oefening zijn in voelen wat iets – een aanraking – met je doet, hoe je lichaam reageert en welke emoties of gevoelens dit oproept. Ook als er een ‘nee’ voelbaar is, als er weerstand optreedt, als er spanning ontstaat. Of juist als er verzachting komt en je smelt, of als er hunkering of opwinding voelbaar wordt.
Sidenote:
Wanneer er een verlangen of behoefte ontstaat, hoeft deze niet persé ingevuld te worden. Het is een gevoel, wat je kunt onderzoeken, kunt toelaten, kunt ervaren. Vervulling kan superfijn zijn, maar daarmee is het ook weer verdwenen, weg. Dat is vaak hoe we omgaan met verlangens, we merken iets op en zoeken naar bevrediging. Of stoppen het weg. Verlangen in zichzelf is een prachtig gevoel. Geef het maar eens alle ruimte en ontdek hoe dat voor je is.
Verlangen is iets anders dan een behoefte. Behoeften vragen wel om invulling, denk aan eten, drinken, slaap, een veilige plek, zingeving. Dit is nodig voor ons welzijn, om te overleven. Zelfs aanraking kan een behoefte zijn – denk maar aan baby’s – maar kan ook een verlangen zijn.
Over de oefening: je bepaalt zelf binnen welke context – locatie, oefenpartner, afspraken en tijdslimiet – dit gebeurt en dat maakt het een relatief veilige oefening. Je zou zelfs een stopwoord of gebaar kunnen afspreken van te voren, waarmee je kunt aangeven als iets niet meer oké voelt. Of je zou voor je de oefening gaat starten al de volgende vraag kunnen bespreken: ‘Hoe merk ik aan je, als ik onbedoeld over jouw grenzen ga?’
Veel plezier!
3 Minute Game
Om het makkelijker te maken om over dit onderwerp in gesprek te gaan, kun je bijvoorbeeld met oefenen met de Cirkel of Overeenstemming, in de vorm van een spel. Deze noemt dr. Betty Martin The 3-minute Game.
Daarbij stel je elkaar beurtelings de volgende vragen:
1. Hoe wil je dat ik je aanraak?
2. Hoe wil je mij aanraken?
Voor uitleg van The 3-minute Game bekijk deze video:
Meer over Betty Martin en The Wheel of Consent
Voor uitgebreide informatie over The Wheel of Consent kun je een kijkje nemen op de website van Dr. Betty Martin: https://bettymartin.org/videos/
Bekijk ook eens deze video: